EDITORIAL ΙΟΥΛΙΟΣ 2014

Γενικά περί σεναρίου

Κανένας συγγραφέας ή καθηγητής δεν μπορεί να διδάξει κάποιον άλλον πώς να γίνει δημιουργικός ή πώς να βρίσκει την έμπνευση. Ωστόσο, μπορεί να τον διδάξει την τεχνική και την επαγγελματική προσέγγιση στην δημιουργική φόρμα. Η διαφορά ανάμεσα σε έναν απλό ξυλουργό και κάποιον που φτιάχνει ντουλάπες είναι θέμα τεχνικής. Παρομοίως, ο τρόπος με τον οποίο «κατασκευάζεται» ένα σενάριο είναι μια τέχνη που διδάσκεται και μαθαίνεται. Ο καθηγητής δεν μπορεί να κάνει τον σπουδαστή να αποκτήσει «αυτί» για διάλογο, αλλά μπορεί να του δείξει ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στον καλό και τον κακό διάλογο. Δεν μπορεί να διδάξει τον σπουδαστή πώς να επινοεί ιστορίες/πλοκές, αλλά μπορεί να τον διδάξει να βλέπει τα ελαττώματα και τις αδυναμίες μιας ιστορίας/πλοκής. Μπορεί να του διδάξει πώς να αποκαλύπτει, πώς να χτίζει μια σκηνή, μια κρίση και μια κορύφωση και πώς να προσδιορίζει την σύγκρουση και να αναπτύσσει τους χαρακτήρες.

Με άλλα λόγια, ο σεναριογράφος μπορεί να μάθει τις βασικές αρχές της δραματουργίας. Δεν υπάρχουν απόλυτοι κανόνες και νόμοι για την δραματουργία του σεναρίου. Ωστόσο, έχουν προηγηθεί είκοσι τρεις αιώνες θεατρικής/δραματικής ανάλυσης και δεκάδες χιλιάδες κινηματογραφικές ταινίες από όπου μπορούμε να αντλήσουμε αρχές. Το ύφος και οι συνθήκες αναφορικά με το δράμα έχουν αλλάξει από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, αλλά μολονότι μερικά ενδιαφέροντα και πετυχημένα σενάρια σχεδιάστηκαν με σκοπό να βρουν εναλλακτικές αρχές, η βασική θεωρία της δραματουργίας του Αριστοτέλη δεν ξεπεράστηκε από οποιεσδήποτε βασικές μεταρρυθμίσεις.

Στις τέχνες, το απλό γεγονός ότι έγινε κάποιο πείραμα φαίνεται ότι εντυπωσιάζει και ικανοποιεί πολλούς κριτικούς, ενώ δεν θα έπρεπε. Τουλάχιστον, ο συγγραφέας θα πρέπει να γνωρίζει την συλλογική σοφία που διέπει την δραματουργία της μεγάλης οθόνης προτού αποπειραθεί να την αψηφήσει. Ο πειραματισμός είναι απαραίτητος κι οι νέες φόρμες και τεχνικές είναι κάτι για το οποίο πρέπει να αγωνίζεται κάθε καλλιτέχνης, αλλά θα πρέπει να υπάρχει και κάποια πειθαρχία. Στην τέχνη, όπως και στην επιστήμη, ο πειραματισμός  πρέπει να έχει έναν σκοπό, και μια απλή δήλωση ότι «πρόκειται για πειραματικό σενάριο» δεν καθιστά το εν λόγω σενάριο ipso facto επιτυχία. Ο συγγραφέας που αναζητεί εναλλακτικά μονοπάτια, πειραματιζόμενος, καλά θα κάνει να γνωρίζει καλά και πρωταρχικά τις παραδόσεις, ώστε να πειραματίζεται πάνω σε κάτι συγκεκριμένο και όχι πάνω σε κάτι ανύπαρκτο. Δεν αρκεί να προκύπτει διαφορά από τις βασικές αρχές μόνο.

Η «Ποιητική» του Αριστοτέλη είναι η καλύτερη ανάλυση του τι είναι θεατρικό έργο. Η «Ποιητική» είναι μια ασυνήθιστη αφετηρία προκειμένου να μιλήσει κάποιος για το κινηματογραφικό σενάριο, αλλά είναι πολλοί οι λόγοι που  οποιοσδήποτε γράφει σενάρια πρέπει να γνωρίζει και να κατανοεί αυτό το σύντομο δοκίμιο. Γράφτηκε πριν από είκοσι τρεις αιώνες περίπου, σε μια εποχή όπου υπήρχαν ελάχιστα θεατρικά έργα προς ανάλυση, αλλά παρ΄ όλα αυτά η «Ποιητική» παραμένει η πρώτη και καλύτερη απόπειρα προκειμένου να κατανοηθεί το τι εστί θεατρικό έργο και  πώς λειτουργεί. Το μεγαλύτερο μέρος των 10.000 λέξεων που αριθμεί αυτό το δοκίμιο δεν αναφέρεται στο δράμα και, οπωσδήποτε, κανένα μέρος του δεν αναφέρεται στο σημερινό σενάριο, αλλά στον πυρήνα του βρίσκονται ιδέες που πρέπει να λαμβάνονται υπ΄ όψη από οποιονδήποτε σημερινό θεατρικό συγγραφέα ή σεναριογράφο. Πολλές από τις λέξεις και τις φράσεις του Αριστοτέλη είναι δυσνόητες σήμερα, και ενδεχομένως ήσαν δυσνόητες και για τους σύγχρονους του Αριστοτέλη, αλλά περιέχουν νοήματα που δεν έχουν ξεπεραστεί. Από την εποχή του Αριστοτέλη μέχρι και σήμερα, η δραματική δομή έχει παραμείνει βασικά ίδια.

Το σενάριο είναι κάτι σαν το αρχιτεκτονικό σχέδιο, ένα σχέδιο για την «κατασκευή» μιας κινηματογραφικής ταινίας. Και όπως και η ταινία, έτσι κι αυτό «κατασκευάζεται» με την συναρμολόγηση διαφόρων κομματιών. Μια ταινία 100 λεπτών αποτελείται από είκοσι τέσσερα έως είκοσι έξη τέτοια κομμάτια/σκηνές. Η «κατασκευή» του σεναρίου συνεπάγεται επιλογή και ταξινόμηση αυτών των κομματιών/σκηνών με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο.

Η δομή του σεναρίου λαμβάνει υπ΄ όψη της τα εξής:

Πλοκή –  Ταξινόμηση, δηλαδή, κι επιλογή σκηνών που αφηγούνται μια ιστορία και έχουν απήχηση στο κοινό.

Χαρακτήρες – Στοιχεία που ζωντανεύουν τα πρόσωπα μέσα στο γενικό πλαίσιο της πλοκής.

Σύγκρουση – Τον κινητήριο παράγοντα.

Κρίση – Το σημείο όπου η ιστορία μπορεί να ακολουθήσει τη μια κατεύθυνση ή την άλλη.

Κορύφωση –Την πιο σημαντική κρίση.

Αποκάλυψη – Τι πρέπει να ξέρει ένας θεατής και πότε πρέπει να το μάθει.

Διάλογο – Την φύση του, τις αξίες του και τους περιορισμούς του.

Όποιος γράφει σενάρια, όποιος σκηνοθετεί, όποιος κάνει παραγωγές, ή μοντάζ, βλέπει, ή γράφει για ταινίες ή διδάσκει πρέπει να γνωρίζει όλα αυτά τα βασικά στοιχεία.

Ένας σεναριογράφος πρέπει να ξέρει κι άλλα πράγματα γύρω από την «κατασκευή» μιας ταινίας, αλλά πρώτα απ΄ όλα πρέπει να ξέρει τι εστί σύγκρουση, πλοκή, δομή, χαρακτήρας, αποκάλυψη και διάλογος. Επίσης, πρέπει να ξέρει ότι δεν είναι υποδεέστερος οποιουδήποτε άλλου καλλιτέχνη. Απλά, είναι διαφορετικός, όπως διαφορετικά είναι και τα δικά του προβλήματα. Ο σεναριογράφος παίζει σημαντικό ρόλο στην «κατασκευή» μιας ταινίας. Ελάχιστοι παραγωγοί ή σκηνοθέτες το αμφισβητούν αυτό, εκείνοι που το αμφισβητούν είναι μερικοί κριτικοί. Η απόδειξη του ρόλου που παίζει το σενάριο δεν είναι το πού τοποθετεί ο σκηνοθέτης την κάμερα ή ποια μουσική «ντύνει» μια σκηνή ή ποιος ερμηνεύει τον πρωταγωνιστικό ρόλο, αλλά η ιστορία που έχει επιλέξει να διηγηθεί ο σεναριογράφος με εικόνες και διάλογο. Μολονότι ένα καλό σενάριο δεν καταλήγει απαραίτητα σε μια καλή ταινία, είναι αλήθεια ότι δεν «γυρίστηκε» ποτέ καλή ταινία από ένα κακό σενάριο.